Οι γυναίκες στο Star Trek (TOS)

Ο William Shatner (σαν πλοίαρχος James T. Kirk) και η Grace Lee Whitney (ως δίοπος Janice Rand)-Copyright: STARTREK.COM/Paramount Pictures.

Το εβδομαδιαίο τηλεοπτικό σίριαλ επιστημονικής φαντασίας Star Trek μπορεί να ήταν πολύ προοδευτικό για την εποχή του, αλλά δεν παύει να αποτελεί μία παραγωγή της δεκαετίας του 1960. Αυτό κυρίως αποδεικνύεται από τον τρόπο που οι γυναικείοι χαρακτήρες της σειράς συμπεριφέρονταν, ντύνονταν ή αντιδρούσαν στα διάφορα επεισόδια που λάμβαναν ενεργό μέρος (και δεν ήταν πολλά). Οι ενδυματολογικές επιλογές που πιστώθηκαν στο σχεδιαστή William Ware Theiss, όπως και η κόμμωση της πλειονότητας των γυναικών του καστ παραπέμπουν στην μόδα της εποχής, ωστόσο χρήσιμα συμπεράσματα θα μπορούσαν να αντληθούν για τα κίνητρα των συντελεστών, που στη συντριπτική τους πλειονότητα, ήταν άνδρες. Ο ρόλος της γυναίκας στα ‘60ς είναι ξεκάθαρος: Παραμένει πάντα στη σκιά του συντρόφου της (συζύγου/εραστή/φίλου), είναι ευάλωτη συναισθηματικά, φέρεται με λεπτότητα και χάρη και (οφείλει να) είναι σέξι και επιθυμητή. Όσο για την καριέρα, εδώ τα πράγματα είναι ακόμη πιο σαφή: δευτερεύοντα καθήκοντα, περιορισμένος ρόλος, μη βαρύνουσα άποψη και πάνω απ’ όλα, υπακοή στο αρσενικό. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά της τότε (ίσως ακόμη και σήμερα) πουριτανικής Αμερικής κατά το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, οι δημιουργοί της σειράς αποπειράθηκαν να τα αμφισβητήσουν ή και να τα ξεπεράσουν, όμως η προσπάθεια έμεινε ημιτελής. Ναι, τα κορίτσια στη «γέφυρα» του Enterprise είναι σχεδόν όλα πανέμορφα και ελκυστικά, θαυμάζουν τον κυβερνήτη Kirk και τον ύπαρχο Spock, αλλά τα καθήκοντά τους συνήθως περιορίζονται στο σερβίρισμα ενός ποτού ή στη λήψη μίας υπογραφής από τον ανώτερο (πάντα) αξιωματικό. Εξαίρεση έως ένα σημείο βέβαια, αποτελούν η υποπλοίαρχος – αξιωματική επικοινωνιών Uhura και σε μικρότερο βαθμό η δίοπος Rand με τη νοσοκόμα Chapel. Η τελευταία, πάντως, (μελλοντική σύζυγος του παραγωγού Gene Roddenberry) εμφανίστηκε ως ύπαρχος στο αρχικό πιλοτικό επεισόδιο του 1965 (The Cage) όμως οι υπεύθυνοι του NBC το απέρριψαν και εν συνεχεία η Chapel υποβιβάστηκε σε βοηθό του Dr. McCoy.


Nyotta Uhura: Μία γυναίκα σύμβολο!

Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο έμπειρος αρθρογράφος Nick Ottens (Forgotten Trek: Sexism in Star Trek) που δημοσιεύθηκε στις 26 Οκτωβρίου του 2019: «Το να βάλεις μια έγχρωμη γυναίκα στη γέφυρα διοίκησης του Enterprise ήταν μεγάλη υπόθεση για τις ΗΠΑ της δεκαετίας του 1960, αλλά η Uhura συχνά δεν είχε να κάνει κάτι περισσότερο από τη μετάδοση μηνυμάτων. Στο επεισόδιο με τίτλο The Man Trap της πρώτης σεζόν, παραπονιέται ακόμη και στον Spock ότι έχει βαρεθεί τη δουλειά της και τον ρωτάει: "Γιατί δεν μου λες ότι είμαι μια ελκυστική νεαρή κοπέλα ή δεν με ρωτάς αν έχω ερωτευτεί ποτέ;" Επίσης η Ουχούρα σπάνια συμμετείχε στη λήψη αποφάσεων. Έμενε πίσω στη θέση της, όταν σχεδόν όλοι οι άλλοι (άνδρες) αξιωματικοί μετέβαιναν στην αίθουσα συσκέψεων για να συζητήσουν σχετικά με κρίσιμα ζητήματα, αλλά και να λάβουν κατευθύνσεις από τον πλοίαρχο». Η μαύρη ηθοποιός Nichelle Nichols (που ερμήνευε το χαρακτήρα της Uhura) αρχικά ένοιωθε ότι ο ρόλος της υποβαθμιζόταν, δηλώνοντας στο TV Guide το 1967: «Το πρόβλημά μου είναι να είμαι μαύρη γυναίκα, πέρα ​​από γυναίκα». Ακόμη και όταν η Uhura κέρδισε –σταδιακά- μεγαλύτερη χρονική συμμετοχή στην πλοκή της σειράς, όφειλε (πάντα βάσει του σεναρίου) να φέρεται διαφορετικά από τους άνδρες συμπρωταγωνιστές της. Στο δραματικό επεισόδιο The City on the Edge of Forever, η Uhura εκμυστηρεύεται στον Kirk ότι είναι «φοβισμένη». Μπορείτε να φανταστείτε το Scotty ή το Sulu να κάνουν μια παρόμοια εξομολόγηση; Αλλά, κοιτάζοντας πίσω, η Nichols επέμεινε επίσης ότι η συμμετοχή της ήταν σημαντική. Ενδεικτικά, όπως είπε στο Starlog το 1992: «Μάλλον αγανακτώ όταν οι άνθρωποι λένε ότι η Uhura δεν έκανε τίποτε άλλο από το να αναγγέλλει πως ‘οι συχνότητες είναι ανοιχτές’. Αυτό δεν είναι αλήθεια και μειώνει τη συνεισφορά μου. Ο ρόλος της Uhura αντιπροσώπευε τη γυναικεία ιδιότητα και την ανάδειξη της διαφυλετικής εκπροσώπησης. Αντικατόπτριζε την αξιοπρέπεια και την ευφυΐα και αυτό κανείς δεν μπορεί να το αφαιρέσει ούτε από εκείνην, ούτε από εμένα». Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η παρουσία της και μόνο στη σειρά ενέπνευσε την Αφροαμερικανή ιατρό Mae Jemison να γίνει αστροναύτης και την εμβληματική καλλιτέχνιδα Whoopi Goldberg να σπουδάσει ηθοποιία.


Ευσυγκίνητα πλάσματα!

Άλλες δεν ήταν τόσο… τυχερές. Η Grace Lee Whitney, η οποία υποδύθηκε τη δίοπο Janice Rand, ήταν υποχρεωμένη να… καταφεύγει στην (πάντα ανοικτή) αγκαλιά του γοητευτικού William Shatner όποτε υπήρχε κίνδυνος (π.χ. Balance of Terror). Η Emily Banks, που υποδύεται τη δίοπο Barrows, φορά ένα μεσαιωνικό φόρεμα στο Shore Leave σε μια προσπάθεια να προσελκύσει ερωτικά τον Dr. McCoy και κλαίει απαρηγόρητη όταν εκείνος πεθαίνει, μέχρι που ο καπετάνιος την ανακαλεί στην τάξη! Η Madlyn Rhue (ως αξιωματικός Marla McGivers), δεν έχει παρά να… κοιτάξει τον υπεράνθρωπο Khan (Roberto Moldaban) στο Space Seed για να προδώσει τους συναδέλφους της για χάρη του! Το μόνο πράγμα που «σώζει» τις γυναίκες του Enterprise από συναισθηματική κατάρρευση είναι οι… άνδρες, συνήθως ο ίδιος ο Kirk.


Η επιβεβαίωση ενός κανόνα…

Στον αντίποδα όσων διατυπώθηκαν παραπάνω, καταγράφονται ενδιαφέρουσες περιπτώσεις με αποφασιστικές στάσεις γυναικών που καθυποτάσσουν το συναίσθημα υπέρ του καθήκοντος. Η πιο χαρακτηριστική εκπρόσωπος αυτής της συμπεριφοράς είναι η κατήγορος Areel Shaw (Joan Marshall) που πρωταγωνιστεί στο επεισόδιο Court Martial. Ερωτευμένη και σε σχέση με τον κυβερνήτη Kirk στο παρελθόν, δε διστάζει να τον κατακεραυνώσει από τη θέση της κατηγόρου του ναυτοδικείου στο οποίο εκείνος παραπέμπεται!


Μία πιθανή εξήγηση.

Ένας λόγος για αυτό το μάλλον σεξιστικά επαναλαμβανόμενο μοτίβο θα μπορούσε να είναι το γεγονός πως τη σειρά την έγραφαν και τη σκηνοθετούσαν εκπρόσωποι του λεγόμενου «ισχυρού φύλου». Η Dorothy C. Fontana ήταν η μόνη γυναίκα σεναριογράφος (δηλωνόταν όμως ως «D.C. Fontana», ίσως για να αποκρυφτεί το φύλο της). Όλοι οι υπόλοιποι συντελεστές (κινηματογραφιστές, σκηνοθέτες και παραγωγοί) ήταν άνδρες. Ένας άλλος λόγος, σύμφωνα με τον παραγωγό Herb Solow, ήταν ο ίδιος ο (αποδεδειγμένα γυναικάς) Roddenberry. Για τον εμπνευστή του Star Trek, ο Solow γράφει στο Inside Star Trek: The Real Story πως «Οι γυναίκες ήταν, ουσιαστικά, σεξουαλικά αντικείμενα πάντα έτοιμα για δράση». Ο ίδιος ο Roddenberry θα το μετάνιωνε αυτό, παραδεχόμενος σε μια συνέντευξη που παραχώρησε στο Cinefantastique λίγο πριν από τον θάνατό του ότι, κατά τη διάρκεια της αρχικής σειράς The Original Series, «δεν έδωσα καμία σημασία στις γυναίκες».


Κάποιοι ακόμη συμβολισμοί.

Οι μίνι φούστες μπορεί να μην ήταν σκόπιμα σεξιστικές. Ο Nichols γράφει στο βιβλίο της (Beyond Uhura) ότι κανείς δεν τις θεωρούσε ως υποτιμητικές εκείνη την εποχή. «Στην πραγματικότητα, η μίνι φούστα ήταν σύμβολο της σεξουαλικής απελευθέρωσης», λέει.
Αλλά ήταν επίσης, σύμφωνα με τη διακεκριμένη αρθρογράφο Hannah Givens, ένας τρόπος για να καθησυχάσει ένα ανήσυχο κοινό «ότι η θηλυκότητα δεν θα εξαφανιστεί στη Διαστημική Εποχή».

Η πρώτη γυναίκα που είχε ήδη πετάξει στο διάστημα το 1963 ήταν η Σοβιετική κοσμοναύτης Βαλεντίνα Τερέσκοβα. Η «ανδρική» (και στρατιωτικοποιημένη) εμφάνισή της φαινόταν να εκφράζει τον κίνδυνο κλονισμού για τα παραδοσιακά πρότυπα των δύο φύλων. Ενώ το Star Trek αμφισβήτησε (εν μέρει) αυτά τα πρότυπα με τα σενάρια του, οι μίνι φούστες βοήθησαν να καμουφλάρουν αυτή τη στόχευση και να «καθησυχάσουν» ένα (ακόμη συντηρητικό) κοινό.